Als er iets aan de riolering in een wijk moet gebeuren, neemt de gemeente daar beslissingen over. Top-down besluitvorming dus. En dat is ook logisch: de gemeente is immers eigenaar van het rioleringssysteem. Maar bij de transitie naar aardgasvrije wijken werkt die aanpak niet. Bewoners en woningcorporaties moeten, als eigenaren van de woningen, juist zoveel mogelijk betrokken worden.
De hamvraag is dan ook: hoe betrek je bewoners bij dit vaak ingrijpende proces? Eline Burger, medeoprichter van TheEarlybirds: “Het keukentafelgesprek werkt goed. Persoonlijke aandacht dus. Maar het is, zeker voor grote gemeenten, lastig om bij alle bewoners over de vloer te komen. Wat we daarom nodig hebben is een aanpak die ook persoonlijk, maar minder tijdrovend is.”
Technisch, financieel en sociaal
Burger zag daar kansen. Samen met haar vader ontwikkelde ze software om de technische opgave van wijkuitvoeringsplannen in kaart te brengen en gedegen aan te vliegen, maar ze merkte al snel dat dat niet voldoende was. “Met alleen de techniek ga je het niet redden. Je kan als gemeente een prachtig en vooruitstrevend plan ontwikkelen, waarbij het financiële plaatje ook nog eens klopt. Maar als de bewoners van een wijk er vervolgens ‘nee’ tegen zeggen, ben je terug bij af.”
Met andere woorden: ook op participatievlak was een hulpmiddel nodig. “We wilden een integraal hulpmiddel ontwikkelen, dat niet alleen ondersteuning biedt bij het technische gedeelte, maar ook op financieel en sociaal vlak.”
Van leek naar ambassadeur
Voor het participatiegedeelte zocht Burger contact met onderzoeksorganisatie TNO. TNO heeft al veel onderzoek gedaan naar wat woningeigenaren en huurders beweegt of belemmert om hun woning aardgasvrij te maken en heeft recentelijk een onderzoek afgerond naar het sociale aspect van de transitie naar aardgasvrije wijken, waar Nicole de Koning, programmaleider sociale innovatie bij TNO, aan heeft meegewerkt. “Bewoners maken een hele klantreis door om te komen tot een aardgasvrije woning”, zegt zij. “In verschillende stappen van die klantreis hebben zij behoefte aan verschillende dingen. Het is belangrijk dat gemeenten zich daar bewust van zijn. Alleen dan kunnen ze er rekening mee houden en erop inspelen.”
In een notendop: die klantreis is op te delen in negen stappen en bestaat uit meerdere drijfveren en barrières per stap. Het begint bij bewustwording en eindigt bij de uitvoering. “Allereerst wordt een bewoner zich ervan bewust dat er überhaupt zoiets als een aardgasvrije woning bestaat”, aldus De Koning. “Aan het einde van de klantreis is deze bewoner idealiter een ambassadeur van de transitie geworden.”
Drie onderdelen
Gezamenlijk gingen de projectpartners aan de slag met de ontwikkeling van de BuurtWarmteWijzer. Daar ontvingen zij een subsidie van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat voor, via de subsidieregeling TSE Gebouwde omgeving. De tool bestaat uit drie onderdelen: de technische software, een app voor bewoners en een handboek voor werkgroepen die in de lead zijn bij het wijkuitvoeringsplan. De technische tool, genaamd COLONY en ontwikkeld door TheEarlybirds, is in staat om alle mogelijke warmteoplossingen in een wijk door te rekenen. Welke technieken zijn er mogelijk in de wijk? Wat zijn de investeringskosten, de vaste jaarlasten en de CO2-besparingen? “Het rekent eigenlijk alles door, zodat gebruikers de beste keuzes kunnen maken”, aldus Burger.
De tool maakt daarbij gebruik van open data, zoals de typologie, bouwjaren en energielabels van woningen. Die informatie wordt vervolgens aangevuld met data van de bewoners zelf. Daar wordt het tweede onderdeel van de BuurtWarmteWijzer, de app, voor gebruikt. In chat- en spelvorm worden bewoners gestimuleerd om informatie aan te leveren, bijvoorbeeld over hun woonsituatie, wensen en drijfveren. Vervolgens krijgen zij een overzicht van mogelijke warmteoplossingen in hun wijk en kunnen ze hun voorkeuren gemakkelijk aangeven en definitieve keuzes maken. Burger: “Zo kun je als gemeente dus veel beter inschatten waar wel en geen draagvlak voor is in een wijk.”
Het derde onderdeel van de BuurtWarmteWijzer is een handboek, dat werkgroepen begeleidt die daadwerkelijk aan de slag gaan in de wijk. Het handboek bestaat uit tien stappen, van het in kaart brengen van de wijk tot het enthousiasmeren en begeleiden van de wijkbewoners, met als einddoel de realisatie van een aardgasvrije wijk.
Gezamenlijk en transparant
Deze aanpak heeft verschillende voordelen, stelt De Koning: “Ten eerste wordt de warmtetransitie op deze manier een gezamenlijk en transparant proces. Bewoners die nauw betrokken willen zijn, kunnen alles op de voet volgen. Anderen krijgen op simpele wijze de mogelijkheden voorgelegd en hebben er weinig werk aan.”
“De warmtetransitie wordt er daarnaast behapbaar en minder tijdrovend van”, vult Burger aan. “Dat is belangrijk, want het kan allemaal best overweldigend zijn. Zeker voor kleine gemeenten die over minder medewerkers beschikken. En omdat je alle opties door kan rekenen en vergelijken, kan de BuurtWarmteWijzer ook nog eens een kostenbesparend zijn. Het stelt gebruikers dus in staat om rekening te houden met de individuele wensen van bewoners én de collectieve kansen te grijpen.”
En ook niet onbelangrijk: de BuurtWarmteWijzer is een schaalbare oplossing. Burger: “Het is toepasbaar op alle buurten en wijken in Nederland.”
Van top-down naar bottom-up
In de Zuid-Hollandse gemeente Zoeterwoude wordt inmiddels al druk geëxperimenteerd met de BuurtWarmteWijzer. Binnenkort gaan andere gemeenten met de tool aan de slag. De resultaten in Zoeterwoude zijn in ieder geval al positief, zegt Burger: “Zonder al teveel campagne te voeren, gebruikt ongeveer een derde van de wijkbewoners de app al. Dat is best veel voor dit soort projecten.”
De BuurtWarmteWijzer wordt in de aankomende tijd stapje voor stapje verder ontwikkeld. Uiteindelijk hoopt Burger dat de oplossing ervoor zorgt dat steeds meer gemeenten de top-down aanpak loslaten. “Want”, zegt zij. “De transitie naar een aardgasvrije wijk maak je juist bottom-up.”